อินฺทฺริยราสิวณฺณนา

ตตฺถาติ สทฺทหนสงฺขาเต อธิโมกฺขลกฺขเณฯ ปุคฺคโล สทฺทหตีติ อิมินาปิ สทฺธาย อาหิตวิเสสานํ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมานํ สทฺทหนกิริยาย กตฺตุภาวเมว วิภาเวติฯ อวยวพฺยาปาโร หิ สมุทาเย โวหรียตีติฯ น เกวลํ ปสาทนียวตฺถุสฺมิํ อปฺปสาทนาการปฺปวตฺตเมว อกุสลํ อสฺสทฺธิยํ, อถ โข อปฺปสาทนียวตฺถุสฺมิํ ปสาทนาการปฺปวตฺตมฺปีติ ทสฺเสตุํ ‘‘มิจฺฉาธิโมกฺโข’’ติ วุตฺตํฯ เตน ปูรณาทีสุ ปสาทสฺส อสฺสทฺธิยตมาหฯ ปสาทภูโตติ เอเตน อปฺปสาทภูตํ อสฺสทฺธิยํ นิวตฺเตติฯ วตฺถุคโตติ อิมินา มิจฺฉาธิโมกฺขํฯ ‘‘ปสาทภูโต นิจฺฉโย’’ติ อิมินา ปน วิภาวิตเมวตฺถํ ปากฏํ กโรนฺโต ‘‘น เยวาปนกาธิโมกฺโข’’ติ อาหฯ อกาลุสฺสิยํ ปสาโท, ตํ ปน อสงฺโขภภาวโต ‘‘อนาวิลภาโว’’ติ วุตฺตํฯ ตญฺหิ สมฺปยุตฺเตสุ วิทหนฺตี สทฺธา อกาลุสฺสิยปจฺจุปฏฺฐานาฯ เอวเมตนฺติ อธิมุจฺจนากาเรน ปน คเหตพฺพตฺตา อธิมุตฺติปจฺจุปฏฺฐานาฯ พุทฺธาทิวตฺถูนีติ เอตฺถ อิธโลกปรโลกกมฺมผลสมฺพนฺธาปิ สงฺคหิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘สทฺธาหตฺโถ, มหานาม, อริยสาวโก’’ติ, ‘‘สทฺธีธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺฐ’’นฺติ (สํ. นิ. 1.246; สุ. นิ. 184), ‘‘สทฺธา พีชํ ตโป วุฏฺฐี’’ติ (สํ. นิ. 1.197; สุ. นิ. 77) เอวมาทิวจนโต กุสลธมฺมานํ อาทานาทีสุ หตฺถาทโย วิย สทฺธา ทฏฺฐพฺพาฯ

‘‘อิธ ภิกฺขุนา กมฺมํ กตฺตพฺพํ โหติฯ ตสฺส เอวํ โหติ ‘กมฺมํ โข เม กตฺตพฺพํ ภวิสฺสติ, กมฺมํ โข ปน เม กโรนฺตสฺส น สุกรํ พุทฺธานํ สาสนํ มนสิ กาตุํ, หนฺทาหํ วีริยํ อารภามิ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อนธิคตสฺส อธิคมาย อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยายา’’’ติ (ที. นิ. 3.335) –

อาทิกา อนุรูปปจฺจเวกฺขณาฯ

ตํมูลกานีติ คนฺตพฺพมคฺคาทิมูลกานิฯ เอตฺถ จ มคฺโค คนฺตพฺโพ โหตีติอาทโย อฏฺฐกถายํ ทสฺสนวเสเนว วุตฺตา, น ปาฬิยํ อาคตานุกฺกเมนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

กรณาทิกาเล วิย จิรกตาทิอารมฺมณํ วิภูตํ กตฺวา ปวตฺตนฺตี สติ ตํ อุปคนฺตฺวา ติฏฺฐนฺตี อนิสฺสชฺชนฺตี จ โหติฯ ยํ อารมฺมณํ สมฺมุฏฺฐํ, ตํ ปิลวิตฺวา คตํ วิย จลิตํ วิย จ โหติ, ตปฺปฏิปกฺขภาเวน ปน อสมฺมุฏฺฐนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อุทเก อลาพุ วิยา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สารณนฺติ เอเตน ‘‘สรนฺติ ตายา’’ติ อิมเมวตฺถํ วิภาเวติฯ สรณกิริยาย หิ ปวตฺตมานานํ ธมฺมานํ ตตฺถ อาธิปจฺจภาเวน สติ ปจฺจโยฯ ตสฺสา หิ ตถา ปจฺจยภาเว สติ เต ธมฺมา สาริตา อสมฺมุฏฺฐกตา อปิลาวิตาโหนฺตีติฯ ‘‘อิเมหิ นาม เหตูหิ ปจฺจเยหิ จ เอเต ธมฺมา สมฺภวนฺตี’’ติ สมฺภวโตฯ ‘‘อิมํ นาม ผลํ นิพฺพตฺเตนฺตี’’ติ ผลโต ธมฺมา อุปฺปชฺชเนน วิปจฺจเนน จ นิปฺผนฺนา นาม โหนฺตีติฯ วตฺถุภูตาติ อารมฺมณภูตาฯ

สติปิ สพฺเพสํ สารมฺมณธมฺมานํ อารมฺมณคฺคหเณ น จิตฺตํ วิย ปเร ปริจฺฉิชฺชคาหิโนติ ‘‘ปริจฺฉินฺโนปลทฺธิวเสน ชานาตี’’ติ จิตฺตํ วุตฺตํฯ